Heeft de Natuur een Vrije Wil?

Deze vraag kwam ik afgelopen week op een forum voor geïnteresseerden van filosofie en psychologie tegen. Heeft de natuur een vrije wil? En wat doet ze ermee als ze het heeft? Of, hoe zou de wereld er anders uitzien als ze het (niet) zou hebben? En wat hebben jij en ik daarmee te maken?

Definiëring
Om de vraag te kunnen beantwoorden moeten we eerst een aantal parameters vaststellen. Parameters zijn een soort afbakeningen waardoor we kunnen definiëren wat een term precies inhoudt.

• Wat of wie is ‘natuur’?
• Wat is vrije wil?

Natuur
Vrijwel gelijk vanaf het begin van de discussie liepen de meningen over wie of wat ‘natuur’ is uiteen. Volgens sommigen is natuur iets at gewoon is; een logische spiraal van oorzaak en gevolg, waarbij er geen enkele vorm van bewustzijn in aanwezig is. De natuur dat is een boom of een grasspriet of een vlo. Volgens anderen is ‘natuur’ een organisme. Een levend en bewust geheel dat haar tentakels als een verfijnd netwerk over de hele wereld heeft uitgespreid, alles met elkaar verbindt en waarbij het geheel in evenwichtige balans is.

Vrije wil
En wat is ‘vrije wil’ dan? Simpel gezegd is vrije wil de vrijheid in keuze om te denken wat je wilt en op basis van die gedachte(n) een beslissing te nemen en (eventueel) daar actie op te ondernemen. Vrije wil is de keuze om uit je bed te stappen om half acht in de ochtend en je dag te beginnen met een dansje in plaats van de ritualistische kop koffie en een krantje. Vrije wil is ongeacht de factoren die de buitenwereld op je afvuurt je eigen realiteit op te bouwen en daarin te kiezen te leven. Een van de beste voorbeelden van dit laatste vindt je in het boek van Viktor Frankl, een psychiater die in de Tweede Wereldoorlog in één van de concentratiekampen verbleef en over zijn bevindingen een boek heeft geschreven: Man’s Search for a Meaning. Frankl beschrijft de situatie van de gevangenen en de verschillen in mindset en wat dit voor uitwerking op een ieder van hen heeft. Een quote uit zijn boek:

“They (the prisoners with a strong mental attitude towards the camp situation) may have been few in number, but they offer sufficient proof that everything can be taken from a man but one thing: the last of the human freedoms – to choose one’s attitude in any given set of circumstances, to choose one’s own way.”

Frankl stelt in dit voorbeeld dat de mens, ongeacht zijn omgeving en de omstandigheden, de vrije wil heeft om te denken wat hij wil op elk moment. Ik vind dit een vrijheid waarvan helaas te weinig mensen het besef hebben dat zij het bezitten. Want met deze fundamentele vrijheid komt ook de vrijheid om de wereld, jouw wereld te zien zoals je wilt.

Maar de constatering dat de mens een vrije wil heeft beantwoordt nog niet de vraag of de natuur een vrije wil heeft. Daarvoor moeten we even een stapje teruggaan en bepalen wat natuur is.

Voor de één is natuur een bos. Bomen, struiken, planten, blaadjes en al wat nog meer groen is. voor de ander is natuur de buffel die op de savanne wordt belaagd door een zoutwaterkrokodil. Voor weer anderen is natuur de combinatie van flora en fauna.

Voor mij heeft natuur een eigen definitie gekregen, een allesomvattende liever gezegd. Vanuit mijn overtuiging dat alles met elkaar verbonden is – fysici in de kwantum fysica noemen dit The Unified Field – geloof ik dat het niet een toeval is dat de natuurlijke wereld een balans heeft gevonden tussen dat wat in haar voordeel en dat wat in haar nadeel werkt.

Evenwicht
Natuurlijk, over de mens wordt gezegd dat hij weinig positieve of constructieve bijdrage levert aan de wereld waarin hij leeft. Met factoren als industrialisatie, uitputten van door de Aarde gegenereerde hulpbronnen (olie en gas bijvoorbeeld), onderlinge doctrines: een vorm van kannibalisme waar de overgrote meerderheid maar al te graag aan meedoet. Feitelijk allemaal na te trekken invloeden die wij hebben op de wereld van vandaag.

Maar dat wil niet zeggen dat we enkel destructief bezig zijn. De keerzijde van de medaille is dat we in de afgelopen duizend jaar verschillende technologische ontwikkelingen hebben gemaakt waardoor niet alleen ons leven, maar ook dat van de natuur meer in harmonie is. Met name in de laatste jaren van het afgelopen nieuwe millennium is er een enorm bewustzijn opgekomen dat vrijwel een ieder van ons heeft doen realiseren dat ook slechts een enkele man of vrouw een impact kan hebben op en een bijdrage kan leveren aan het verbeteren van onze wereld. De ‘wie-nu-leeft-die-dan-zorgt-mentaliteit begint stukje bij beetje meer tothet verleden te horen.

Evolutie
Al dat ‘getouwtrek’ over en weer, van ons mensen dan, zou dat niet een teken kunnen zijn van onze eigen ontwikkeling? Zoals we in de laatste 50.000 jaar zijn ontwikkeld van homo sapiens naar homo erectus? Een gestage ontwikkeling in de manier van handelen, van communiceren, van leven zelfs, die ervoor gezorgd heeft dat we nu zijn waar we zijn? En lijkt dat niet ietwat op de evolutie van de natuur?

Een kunstmatige wereld
Het verschil tussen mens en natuur lijkt zo groot, omdat we onszelf ervan gedistantieerd hebben. We leven in de stad en zijn geen wildebeesten meer die ons ritme aanpassen aan de seizoenen en achter wilde beesten aan rennen om ze na de slacht met onze handen te kunnen eten. Nee, we leven voor de computer, soms letterlijk, bestellen een pizza online en het enige licht wat we in deze wintermaanden nog echt meemaken is het kunstmatige TL-licht dat  boven ons hoofd in ons kantoor van onze afdeling straalt.

Back to basic
Het goede nieuws is, dat we langzaam maar zeker weer ons bewustzijn terugkrijgen. We realiseren wat we aan het doen zijn, misschien zelfs waar we vandaan komen en wat we nu kunnen doen om ons eigen leven, en dat van toekomstige generaties te behouden. Back to basic.

En daarmee is mijn cirkeltje rond: wij mensen staan niet los van de natuur – wij zijn natuur. Een evolutionair ontwikkelingsproces dat miljoenen jaren bezig is geweest, en nog steeds doorgaat. We zijn een schakel in de keten van het universe leven.

Ik kan me geen wereld voorstellen waarin wij niet deel uitmaken van een groter geheel. En of we dit grotere geheel nu God, Allah, toeval, the Unified Field of het Universum noemen, ik ben ervan overtuigd dat de wereld waarin we leven, zoals alle anderen onderdeel uitmaakt van een bestemmingsplan waar we nog maar net de oppervlakte van aan het ontdekken zijn.

Er is niets zo mooi als de verwondering van het bestaan van het leven.

Koester dat besef.

Op ons succes,

Robert.